Tütünle Mücadelede Yeni Uygulama ‘Düz Paket’

Tütünle Mücadelede Yeni Uygulama ‘Düz Paket’

Tütün kullanımı, dünyanın şimdiye kadar karşılaştığı en büyük halk sağlığı tehditlerinden önlenebilir hastalık ve ölüm sebeplerinin başında gelmektedir. Tütün kullanımı, doğum öncesi dönemden başlayarak, yaşamın bütün evrelerinde kanser başta olmak üzere, akciğer hastalıkları, kalp-damar hastalıkları gibi ölüme kadar götüren sağlık sorununa yol açmaktadır. Dünya genelinde bu sorunla başa çıkabilmek adına birçok çalışma gerçekleşmektedir. Düz paket uygulamasıda bu çalışmalar arasında yerini almaktadır.

Araştırmalar, türün ürünlerindeki endüstri markalarının ve görsel çekiciliği yüksek paket tasarımlarının, tütün kullanımının zararları hakkında bireyleri yanlış yönlendirdiğini, tütün kullanımını özellikle gençler arasında daha cazip hale getirdiğini ve tütün ürünlerindeki sağlık uyarılarının etkisini azalttığını ortaya koymuştur.

Sigara paketi bir çeşit taşınabilir reklam panosudur. Sigaranın parlak ve akıl çeldirici paketi kaldırıldığında ortaya öldürücü tütün ürünü çıkar.  

Dünya Sağlık Örgütü Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi’nde düz paketi; Paketler ve ambalajlar üzerinde standart bir renk ve yazı biçimi ile basılacak marka ve ürün ismi (düz paketleme) dışında logo, renk, marka simgesi veya promosyon bilgisi kullanılmasını kısıtlayıcı veya yasaklayıcı önlemler şeklinde tanımlamıştır. Düz paketleme, bugün dünyada tartışma konusu olan, bir tür tütün kontrol politikasıdır.

Düz Paket Uygulaması İle Hedeflenenler

Düz paket uygulaması ile tütün ürünlerinin çekiciliğinin azaltılması, tütün paketlerinin reklam ve promosyon aracı olarak kullanılmasının önüne geçilmesi amaçlanmaktadır. Uygulama, sağlık uyarılanının fark edilirliğinin ve etkinliğinin arttırılması ve yanıltıcı bilgi verilmesinin önlenmesi noktasında hedefler ortaya koymaktadır. Bu doğrultuda kişilerin tütün mamulü bağımlılığının azaltılması hedeflenmiştir.

Neden Değişikliğe Gidilmeli? 

Dünya Sağlık Örgütü’nün hazırladığı MPOWER stratejisinde tütün ürünlerinin reklâm, tanıtım ve sponsorluğunun yasaklanmasının tütün kontrolü için etkin bir politika olduğunu belirtmektedir.

Düz paket uygulamasıyla ile çalışmalar değerlendirildiğinde düz paket uygulamasına en kısa sürede geçilmesinin yararlı olacağı anlaşılmaktadır. Böylece, sigara üreticileri sigara paketleri üzerinde sigara uyarılarına ayırmak zorunda oldukları alanın dışında kalan alanı satmaya çalıştıkları sigaranın reklamını yapmak için kullanamazlar. Böylelikle, aynı anda sigara ile ilgili hem olumlu hem de olumsuz mesajlar içeren sigara paketleri sigara kullanıcıları için kafa karışıklığı olmaktan çıkmış olur. Sigara paketleri üzerinde yer alan uyarıların etkinliği ile ilgili diğer bir konu ise bu uyarılara tekrar tekrar maruz kalınması sonucu bu uyarıların kanıksanmasıdır. Tüm bu sebeplerden dolayı düz paket uygulamasına geçiş, sigara kullanımına başlamanın önlenmesi ve kullanımının azaltılması konusunda etkili olacaktır.

Gençleri Sigaradan Korumak İçin Düz Paket

Gençler ve çocukları korumak amaçlı düz paket uygulaması büyük önem taşımaktadır.  Özendirici görsel içerikler büyük ölçüde gençleri ve çocukları etkilemektedir. Düz pakete geçişle amaçlanan özellikle gençlerin ilgisini çekecek şekilde renkli ve albenili tütün ürünlerinin olmamasını sağlamaktır.

Dünya Sağlık Örgütü’nün düz paket uygulaması için hazırladığı raporda, tütünün paketlenmesi, tütün ürünlerinin reklamı ve teşvik edilmesinde her zaman önemli bir yöntem olduğunu belirtmiştir. Bu nedenle; tütün ürünlerinin dikkat çekiciliği ve markalamanın reklam işlevi, yanlış bilgilendirme içeren tütün paketlemeleri, sağlık uyarılarının etkinliği ve tütün tüketiminin sıklığı gibi sorunlar, düz paket uygulamasının gerekliliğini kanıtlar niteliktedir.

Yapılan çalışmalar düz paketlerde kullanılan resimlerin insanların %60’ında sigarayı bıraktırmayı düşündürdüğünü, yaklaşık %30’unun da sadece bu sigara paketleri sebebiyle sigarayı bıraktığına dair veriler bulunmaktadır.

Ülkemizde 2017 yılında yapılan Küresel Gençlik Tütün Araştırmasına göre halen sigara içenler arasında sigara paketlerinde yer alan sağlık uyarıları sebebiyle sigarayı bırakmak isteyenlerin oranı %22,9 iken düz paket uygulaması ile bu oranın çok daha yükseğe çıkması öngörülmektedir. 

Dünyada Düz Paket Uygulaması Başarı Getirdi!

Dünya üzerinde düz paket uygulaması her geçen gün daha da yaygınlaşmaktadır. Avustralya, Fransa, Birleşik Krallık, Yeni Zelanda, Norveç İrlanda Macaristan düz paketi kanunlaştırmış ve uygulayan ülkelerdir. Kanunlaştırmış, meclis ve hükümet görüşmeleri süren veya politik taahhütte bulunan 27 ülke arasında ise ülkemizde bulunmaktadır.

Düz paket uygulaması, kapsamlı bir tütün kontrol yaklaşımı gerçekleştirmek isteyen her ülke için uygundur. Bu konuda gelişmiş ülkeler, düz paketin tasarlanması ve uygulanması konusunda aralarında gelişmekte olan ülkelerin de bulunduğu diğer ülkelere öncülük etmişlerdir ve faydalanabilecekleri bir deneyim oluşturmuşlardır. 

• · Avustralya

           Avustralya Aralık 2012 'de dünyada düz paket uygulamasını başlatan ilk ülke olmuştur. Ülke, üretici düzeyinde 1 Ekim 2012’den, perakende satışta da 1 Aralık 2012'den itibaren tek tip paketi zorunlu hale getirdi. Avusturalya’da uygulama sonrasında tütün ürünlerinin çekiciliğini azalttığı, sağlık uyarılarının daha etkili olduğu ve paketlerin yanıltıcı olmasına engel olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Uygulamanın sigara içme ve bırakma davranışları üzerinde olumlu etkiler yarattığı gözlemlenmiştir.

2011’in sonunda 17 yaş altı bireylerde sigara içme oranı %6,7 iken, düz paket uygulaması ile bu oran 2014 de %5,1’e düşmüştür.  2012 yılında sigara kullanım oranı %16,1 iken bu oran 2016 yılında %13 olmuştur.  18-24 yaş arası sigara kullanmayan bireylerin yüzdesi 2010’dan 2013’e kadar %72’den, %77’ye çıkmıştır.

Yapılan diğer araştırmalara göre Avustralya’da düz paket uygulamasının hayata geçirilmesiyle beraber sigara bırakma hattını arayan kişilerin sayısı %78 artmıştır.

Bu bağlamda ülkemizde Sigara Bırakma Hattı ALO171’den destek alan kişi sayısının da belirgin düzeyde artması sağlanabilir.

• · Fransa

            24 Kasım 2015, Assemblée Nationale tarafından kabul edilen Kararname Bakanlar Düzeyinde 22 Mart 2016 tarihinde yayınlandı. 20 Mayıs 2016, Kararname yürürlüğe girdi. Fransa Kamu Sağlığı Kurumu’nun yaptığı bir ankete göre bir milyon daha az kişinin sigara içtiği tespit edilmiştir. Bu azalmada düz paket uygulamasına geçişin etkisinin olduğu da belirtilmiştir.

Ülkemizde Düz Paket

Daha önce ülkemizde 2015-2018 Ulusal Tütün Kontrolü Eylem Planı genelgesinde düz paket uygulamasına geçileceği taahhüdü ile 2016 yılında düz paket uygulaması çalışmaları yapılmıştı.  Bugün ise ülkemizde, Sağlıkla İlgili Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile politik olarak taahhüt etmiş ülkeler arasından, mecliste görüşülen ülkeler arasına yükseldi.

Meclis komisyonlarında görüşmeleri süren kanun teklifine göre, televizyonda yayınlanan programlar, filmler, diziler, müzik klipleri, reklam ve tanıtım filmleri, sinema ve tiyatrolarda gösterilen eserlerde, internet, topluma açık olan sosyal medya ve benzeri ortamlarda tütün ürünleri kullanılamayacak, görüntülerine yer verilemeyecek.

Sağlık, eğitim ve öğretim, kültür ve spor hizmeti verilen yerlerde ve üniversite yerleşkelerinde tütün ürünlerinin satışı yapılamayacak. Tütün ürünleri kapalı dolaplarda, kişilerin ulaşamayacağı ve göremeyeceği şekilde satışa sunulacak.

Tütün ürünleri paketleri ile nargile şişelerinin üzerine, zararlarını belirten resimli ve Türkçe yazılı uyarı veya mesajların konulacağı alan, yüzde 65'ten yüzde 85'e çıkarılacak.

Bütün tütün ürünlerinin üzerindeki yazı ve şekiller aynı olacak. Türkiye'de üretilen veya ithal edilen tütün ürünleri markanın yazım şekli, yazı karakteri, punto boyutu, paket üzerindeki konumu, paketlerin rengi, diğer yazı, ibare ve şekiller dahil olmak üzere aynı şekilde tasarlanan düz ve standart paketle piyasaya arz edilecektir.

Bu çalışmalar eşliğinde, düz paket uygulamasına geçen ülkelerin verileri göz önüne alındığında, vatandaşların sigaranın insan hayatına verdiği zararları konusunda bilinçlenmesi daha net sağlanabilir. Düz paket uygulaması ile Sağlık Bakanlığı’nın, Sigara Bırakma Poliklinikleri ve ALO171 Sigara Bırakma Hattı’ndan daha çok kişinin destek alması sağlanılabilir.

Düz Pakete Karşı Kampanyalar

Düz paket uygulamasında mevzuatı geliştiren ülkelerde tütün endüstrisi, düz paket uygulamasına karşı bazı kanıtlar ortaya koymaya çalışmışlardır. Bu kanıtlarda, sigara kullanımını azaltacağına dair güvenilir kanıt olmaması, yasadışı ticareti arttıracağı, tütün ürünlerinde fiyatlarda düşüşe yol açacağını, ticaret ve yatırım anlaşmalarının getirdiği yükümlülüklere aykırı olduğunu belirtmişlerdir. Ancak bu kanıtlar gerçeği yansıtmamaktadır.  Avustralya’da 2012-2016 yılları arasında sigara kullanımında gerçekleşen belirgin orandaki düşüş olması, yasa dışı ticaret oranın azalması kanıtların isnatsız olduğunu gözler önüne sermektedir.

Ticarete Engel Değil

Düz paket uygulamasının ticarete engel olacağı gerekçesiyle, Dünya Ticaret Örgütü’ne üye 4 ülke Avustralya'nın çıkardığı kanuna itiraz etmiştir. DTÖ Divanı Haziran 2018'de yayımladığı raporda; Düz paket uygulaması, "istisnai düzeyde ciddi" bir halk sağlığı sorununu ele almak üzere alınan kanıta dayalı bir yöntem olduğunu, halk sağlığını koruma yönündeki meşru amacın gerektirdiğinin ötesinde ticareti kısıtlamadığını ve DTÖ Ticaretin Önündeki Teknik Engeller Anlaşmasına (TBT Anlaşması) aykırı olmadığı gerekçeleriyle şikayetçilerin itirazlarını reddetmiştir.

Tütün firmaları, Birleşik Krallık‘ta açtıkları yasa dışı ticarete ilişkin davada ise bu konuda hiçbir kanıt veya veri sunamamış, bilirkişi gösterememiş, yalnızca "kendinden menkul bir sav" olarak bu iddiayı dile getirmişlerdir.

Hükümetler, DSÖ TKÇS Tütün Mamullerinin Yasa Dışı Ticaretinin Önlenmesine İlişkin Protokol kapsamındaki tedbirler de dahil yasa dışı ticaretle mücadele tedbirlerini uygulayabilirler. Avustralya'da uygulamaya geçilmesinden bu yana kaçak sigara ile mücadeleye devam edilmiştir.  Süreç içerisinde kaçak sigara ticareti oranının %3 civarında kaldığı görülmüştür. Tütün endüstrisi, KPMG’den (Avusturalya’da bulunan bir firma) gelen ve şirketlerin, kaçak sigara ticaretinin arttığını öne süren bir raporu kullanmaya çalışmıştır. Ancak KPMG, hükümetlerle irtibata geçerek ‘’raporun diğer kişiler tarafından, kendi izinleri olmadan yanlış şekilde sunulduğunu ve bunun sonucunda raporun, düz paket uygulamasıyla tütün kaçakçılığının ve sorumluluklardan kaçma oranının artacağını destekleyici bir hale getirildiğini’’ söylemiştir.

Düz paket uygulaması ile sigaraların tek tip hale gelmesi, hükümetlerin vergi kaybına uğrayacağı haberleri gerçeği yansıtmamaktadır. Tütün ürünleri üzerindeki vergi sistemi düz paket uygulaması ile de devam edecektir.

Tütün endüstrisinin düz paket uygulamasına karşı geliştirdiği bir başka sav olan yerli tütün üreticilerinin zarar göreceği de doğru değildir. Düz paket ile standart hale gelecek sigara paketleri tütün üretimine bir etkide bulunmayacaktır.

Tütün endüstrisi, düz paket uygulamasının küçük perakendecilere zarar vereceğini öne sürmektedirler. Büyük marketlerin düz paketleri tek el olarak satması ve küçük perakendicilerin zarara uğrayacağı yönünde çıkan haberleri tütün endüstrisinin düz pakete geçişine karşı öne sürdüğü argümanlardır. Düz paket sonrasında tütün kullanıcılarının, tütün ürünlerini almak için tercihlerinde bir değişiklik olmayacaktır.

Ticari markaları ve damgaları reklam amacıyla paketlerin üzerinde tutmak, kaçak sigara ticaretini daha kolay hale getirmez. Kaçak sigara üreticileri, var olan markalı paketler oldukça kolay bir şekilde taklit edebilmektedir. Düz paket uygulaması sağlık uyarısı, vergi damgaları ve gizli işaretleri barındırmaya devam ettiği için taklit edilebilme konusunda normal paketle aralarında neredeyse hiç fark yoktur.

Kaçak sigara ticaretiyle mücadele etmek için kullanılan paketleme yöntemleri söz konusu olduğunda jenerik ya da düz paket arasında bir fark yoktur. Yaptırım aşamaları görünmez kodlar ve vergi mühürlerine dayalıdır. Paketin düz olması bunların hiçbirini değiştirmez.

Avusturalya’da şu ana kadar düz paketli kaçak bir sigara tespit edilmemiştir. Tütün sektörün tarafından finanse edilen KPMG’in boş paket anketi dahi kaçak olarak satılan düz paketli bir sigara bulamamıştır.

Yasal ürünlerin düz paketleri, kaçak tütün ürünlerini belirlemeyi daha kolay bir hale getirebilir. Eğer kaçak sigaraların üzerinde marka bulunuyor ancak yasal olarak üretilen sigaralar düz paketlerde satılıyor ise bu durum, neredeyse tüm kaçak sigaralar dikkat çekici marka ve logolara sahip olduğu için tespit edilmelerini daha da kolaylaştıracaktır.

Kaçak sigara tehlikelerinin bu kadar güçlü bir şekilde vurgulanarak altının çizilmesi, yasal sigaraların normal ve güvenli olduğu mesajını vermektedir. Hem kaçak sigaralar hem de normal sigaralar oldukça zehirli ürünlerdir. Güvenli bir sigara türü ya da tüketim şekli bulunmamaktadır.

Açılan Davalar Reddedildi

Avustralya’da tütün firmaları anayasal gerekçelerle kanunu yargıya taşımışlardır. Avustralya Yüksek Mahkemesi Ağustos 2012'de hükümet lehine karar vermiştir.

Fransa’da Hem Anayasa Mahkemesinde hem Danıştay'da dava açılmıştır. Anayasal Mahkemesi Ocak 2016'da kanun lehine karar vermiştir. Aralık 2016'da Danıştay’da kanun lehine karar vererek tütün endüstrisinin 6 farklı davasını reddetmiştir.

Birleşik Krallık’ta Tütün firmaları, AB hukukuna da istinat ederek Birleşik Krallık'ın çıkardığı kanuna karşı dava açmıştır. Bölge Mahkemesi mayıs 2016'da açılan 17 davanın hepsini reddetmiştir. Kasım 2016'da Temyiz Mahkemesi de Bölge Mahkemesinin kararını onamıştır. Nisan 2017'de Yüksek Mahkemesi nihai temyiz başvurusunu reddetmiştir.

İrlanda’da Japan Tobacco International tarafından Ticaret Mahkemesinde açılan dava Ticaret Mahkemesi Kasım 2016'da davayı reddetmiştir.

Uluslararası Yatırım Tahkim Divanı’na Philip Morris Avustralya'da çıkarılan kanunun Avustralya ve Hong Kong SAR (Çin) arasındaki ikili yatırım anlaşmasına aykırı olduğu gerekçesiyle tahkime başvurmuştur. Tahkim Divanı Avustralya lehine karar vermiştir.

Avrupa Adalet Divanı: 2014 Tütün Ürünleri direktifinde düz paket uygulamasına yapılan atıflar nedeniyle Avrupa Adalet Divanında davalar açılmıştır. Avrupa Adalet Divanı bu davaları reddetmiştir.

Hem ulusal, hem uluslararası düzeyde düz paket uygulamasına karşı açılan bu davaların tümüyle reddedilmesi, uluslararası ticaretin önüne geçmeyeceği yönünde verilen kararlar, uygulamanın önündeki engellerin geçersiz olduğunu ortaya çıkarmaktadır.