Enfeksiyöz/Biyolojik Madde Gönderme ve Tehlikeli Madde Taşımacılığı

Tehlikeli Madde Nedir?

Kimyasal ve fiziksel yapısı ile oluş özellikleri itibariyle elde edilmesi, işlenmesi, saklanması, paketlenmesi, kullanılması, atılması ve taşınması, çevreye, insanlara, hayvanlara ve doğal hayata zararlı olabilecek tüm maddelere tehlikeli maddeler denir. Yapı ve özellikleri itibariyle çevrenin can ve mal güvenliğini tehlikeye sokabilen maddelerdir. Katı, gaz, buhar, sıvı, toz ve bunların karışımları olarak bulunabilirler. İnsan sağlığına, diğer canlılara ve çevreye zarar verme riski olduğu için taşıma ve diğer işlemler esnasında önem verilmesi gereken malzemelerdir. Tehlikeli Malların Karayoluyla Uluslararası Taşınmasına İlişkin Avrupa Anlaşması (ADR) Sözleşmesinde maddeler 9 sınıfa ayrılmıştır;

1. Patlayıcılar
2. Gazlar
3. Parlayıcı sıvılar
4. Parlayıcı katılar
5. Oksitleyici maddeler, organik peroksitler
6. Zehirli ve enfeksiyöz maddeler
7. Radyoaktif maddeler
8. Korozif maddeler
9. Diğer muhtelif maddelerdir.

Tehlikeli Madde Sınıfları

Sınıf 1 - Patlayıcılar:  Patlayıcılık ve piroteknik etki elde etmek için imal edilen, depolanan, satılan, kullanılan vb. maddeleri (dinamit, barut, şenlik fişekleri gibi maddeler) kapsar. Çevreye hasar verebilecek bir hızda, sıcaklıkta ve basınçta, kimyasal tepkimeler sonucu gazlar oluşturabilen katı veya sıvı maddeler veya madde karışımlarıdır. Patlayıcılar; darbe, ısı, sürtünme ile yüksek ısı ve basınç oluşturan maddelerdir.

1.1   Kütle olarak patlama tehlikesi olan maddeler ve nesneler; kütle olarak patlama, bir anda hemen hemen tüm yükü etkileyebilecek bir patlamadır. Örn: dinamit, TNT (trinitrotoluen)

1.2   Fırlama tehlikesi olan ancak kütle olarak patlama tehlikesi olmayan maddeler ve nesneler;  mermi, şarapnel parçası ve benzeri fırlatabilen, fakat kütle halinde patlamayanlar.

Örn: fişek, kapsül

1.3 Yangın tehlikesi veya hafif bir patlama ya da hafif bir fırlama tehlikesi veya her ikisi birden olan, ancak toplu patlama tehlikesi olmayan madde ve nesnelerdir. Bu madde ve nesneler:

1. Yandıklarında önemli miktarda radyan ısıya neden olur veya,
2. Birbirleri ardı sıra yanarak hafif bir patlama veya fırlama etkisi oluşturur. Örn: havai fişek

1.4 Taşıma sırasında tutuşma veya tepkimenin başlaması durumunda sadece düşük bir patlama riski taşıyan madde ve nesnelerdir. Etkileri, büyük ölçüde, sadece ambalaj ile sınırlıdır ve dikkate alınabilecek ölçüde büyük parçacıkların, dikkate alınabilecek uzaklıklara fırlatılması beklenmez. Harici bir yangın ambalajın hemen hemen tüm içeriğinin bir anda patlamasına neden olmaz. Önemli bir etki arz etmeyen patlayıcılardır. Örn: fünye, maytap, oyuncak kapsül.

1.5 Toplu patlama tehlikesi taşıyan, ancak, normal taşıma koşullarında, tepkimenin başlaması veya yanma halinden patlama haline geçme olasılığı bakımından çok düşük olan duyarsız maddeler. Asgari bir zorunluluk olarak, harici yangın testinde patlamamaları gerekir. Örn: amonyum nitrat-fuel oil karışımı

1.6 Kütle olarak patlama tehlikesi olmayan, aşırı derecede düşük hassaslık düzeyindeki nesnelerdir. Bu nesneler, ağırlıklı olarak aşırı derecede duyarsız maddeler içerir ve kazara ateşleme veya yayılma olasılıkları ihmal edilebilir düzeydedir.

 Sınıf 2 - Basınçlı Gazlar: Özelliklerine göre, sıkıştırılmış, sıvılaştırılmış, basınç altında bir sıvıda çözünmüş veya soğukta bastırılarak sıvılaştırılmış gazlar olarak ayrılırlar. Bütün gazlar basınç altında depolanır ve taşınır. Dolayısıyla potansiyel “fiziksel patlama” tehlikesi oluştururlar.

2.1. Sıkıştırılmış gaz: Taşıma için basınç altında ambalajlandıklarında -50 °C’de tamamen gaz halde olan maddelerdir; kritik sıcaklıkları -50 °C’ye eşit veya düşük olan tüm gazlar bu kategoriye dahildir.

2.2. Sıvılaştırılmış gaz: Taşıma için basınç altında ambalajlandığında -50 °C’nin üzerindeki sıcaklıklarda kısmen sıvı olan gazdır. Aşağıdakiler arasında ayrım yapılmıştır:

• Yüksek basınçlı sıvılaştırılmış gaz: Kritik sıcaklığı -50 °C’nin üzerinde ve +65 °C ‘ye eşit veya +65 °C ‘den küçük olan gazdır.
• Düşük basınçlı sıvılaştırılmış gaz: Kritik sıcaklığı +65 °C’nin üzerinde olan gazdır.

2.3. Soğutularak sıvılaştırılmış gaz: Taşıma için ambalajlandığında, düşük sıcaklığından ötürü kısmen sıvı hale getirilen gaz.

2.4. Çözülmüş gaz: Taşıma için basınç altında ambalajlandığında sıvı fazlı bir çözücüde çözündürülen gazdır.

2.5. Küçük, gaz içeren, aerosol püskürtücüler ve kaplar (gaz kartuşları).

2.6. Basınç altında gaz içeren diğer nesneler.

2.7. Özel şartlara tabi basınçlandırılmamış gazlar (gaz numuneleri).

2.8. Basınç altındaki kimyasallar: sıkıştırılmış veya sıvılaştırılmış gaz tanımına uyan bir sevk yakıtı ile basınçlandırılmış olan sıvılar, macunlar veya tozlar ve bunların karışımları.

2.9. Adsorbe gaz: Taşıma için paketlendiğinde 20 °C’de 101.3kPa’dan az ve 50 °C’de 300kPa’dan az bir iç kap basıncı verecek şekilde katı gözenekli bir malzeme üzerine adsorbe edilen gazdır.

 Sınıf 3 - Yanıcı Sıvılar: Bu sınıfta yer alan sıvılar kapsamına 65 ⁰C veya daha düşük sıcaklıkta tutuşabilir bir buhar oluşturabilen alev alabilen, saf sıvılar, sıvı karışımları, katıların sıvılardaki çözeltileri veya süspansiyonları girer ( boya, vernik vb).

3.1. Alev alabilen sıvılar; tutuşma noktası 60.5 ^o C’den aşağı olan maddelerdir. Örn: benzin, benzol, toluol, etil asetat, butanon, gazyağı, motorin, butanol vb

3.2. Yanıcı sıvılar; tutuşma noktası 60.5 – 93 ^o C arasında olan maddelerdir. Örn: katran, fuel oil, motor yağları

Sınıf 4- Yanıcı Katılar: Özelliklerine göre alev alabilen katılar, kendiliğinden ısınıp, tutuşarak yanabilen maddeler, su ile temasında, yanıcı gaz oluşumuna yol açan maddeler (taşıma şartlarında kolayca tutuşabilen veya sürtünme nedeniyle ortaya çıkabilecek hafif sıcaklık artışları sonucu tutuşup yanabilen ve patlayıcı sınıfına dahil edilmeyen) ile su ile temasında yanıcı özellikte gaz oluşumuna yol açan katı maddeler olarak alt sınıflara ayrılırlar.

4.1. Alev alabilen ve kolay tutuşan katı maddelerdir. Örn: kırmızı fosfor, magnezyum

4.2. Kendi kendine tutuşabilen maddelerdir. Bu maddeler açık havada kaldığında kendi kendine tutuşurlar ve kuvvetli şekilde yanarlar. Uygun ambalajlar içinde havasız ortamda saklanırlar. Örn: beyaz fosfor, sodyum-potasyum-kalsiyum fosfor bileşikleri

4.3. Su ile reaksiyona girerek yanıcı gaz çıkartan maddelerdir. Su ile hatta havanın nemi ile reaksiyona girerek yanıcı ve patlayıcı olan hidrojen ve asetilen gazlarını açığa çıkarırlar. Örn: sodyum, potasyum, kalsiyum metalleri.

Sınıf 5 - Oksitleyici (Yakıcı Maddeler),Organik peroksitler: Bu sınıfta yer alan maddeler kapsamına; kendileri yanıcı olmamakla beraber, genellikle oksijen oluşturarak veya başka bir mekanizma ile diğer maddelerin yanmasına yol açan veya katkıda bulunan maddeler ile kendiliğinden patlayarak parçalanma, çok hızlı yanma, şok veya sürtünme etkisine duyarlık, başka maddelerle hızlı bir şekilde birleşme ve göze zarar verme özelliklerinden bir veya birkaçına sahip organik peroksit gibi maddeler girer.

5.1. Oksitleyici (yakıcı) maddeler; bu maddeler kendileri yanıcı olmadıkları halde bünyelerinde yanma için gerekli olan oksijeni bulundurduklarından yanabilen maddelerle temas edince reaksiyon başlatırlar. Örn: hidrojen peroksit, perklorik asit,

5.2. Organik peroksitler; kendiliğinden parlayarak parçalanma, çok hızlı yanma, şok veya sürtünme etkisine duyarlılık. başka maddelerle hızlı bir şekilde birleşme ve göze zarar verme özellikleri gösterirler. Örn: benzoil peroksit, perasetik asit

Sınıf 6 - Zehirli ve Enfeksiyöz maddeler

Bu sınıftaki maddeler özelliklerine göre;  Sınıf 6.1 Zehirli maddeler ve Sınıf 6.2 Enfeksiyöz maddeler olarak iki alt guruba ayrılır. Bu kapsamdaki maddelerin yutulması, solunması veya deri ile teması sonucunda insan sağlığının bozulmasına, yaralanmaya ve ölüme yol açabilmekte, gaz halinde olanlar zehirli veya boğucu olabilmekte; insanlarda veya hayvanlarda hastalığa yol açtığı deneyimlerle bilinen veya bundan şüphe edilen mikroorganizmaları veya bunların toksinlerini içeren maddeler bu sınıfta yer almaktadır.

6.1 Zehirleyici sıvı ve katı maddeler; anilin, arsenik, metil bromid, karbon tetraklorid, çinko fosfit, hidrosiyanik asit

6.2 Enfeksiyöz maddeler; patojen içerdiği bilinen ya da içermesi beklenen maddelerdir.

1. Enfeksiyöz maddeler (Kategori A): Bu sınıf altında tanımlanan enfeksiyöz maddeler; sağlıklı insanlar ve hayvanlarda ölümcül bir hastalığa sebep olabilecek, kalıcı hasar bırakabilecek maddelerdir.
2. Biyolojik maddeler (Kategori B): Kategori A‘ya dahil edilme kriterlerine uymayan ve bir sağlık uzmanı tarafından patojen olma olasılığı tanımlanmamış maddeleri kapsar.
3. Biyolojik ürünler
4. Genetiği değiştirilmiş mikroorganizmalar veya organizmalar
5. Tıbbi atık
6. Enfekte canlı hayvan
7. İnsan/hayvan dışında örnekler
8. Diğer muafiyetler

Sınıf 7 - Radyoaktif Maddeler: Birim kütle başına aktiviteleri 70 kBq/kg dan daha büyük olan herhangi bir radyoizotop veya bu radyoizotopun bileşikleri veya bunların başka maddelerle karışımları bu sınıfa girmektedir. Bu sınıfa giren maddeler birim kütle başına aktiviteleri [spesifik aktivite] 70 kbq/kg (0.002 mci/g)’ dan büyük olan herhangi bir radyoizotop (kobalt [co-60], iridyum [ir-192] gibi) veya bu radyoizotopun bileşikleri veya bunların başka maddelerle karışımlarıdır. Örn: radyoterapi işleminde kullanılan aktif gama kaynakları; kobalt [co-60], nükleer tıp laboratuvarlarındaki kaynaklar

Sınıf 8 - Aşındırıcı Sıvılar: Bu sınıfta; canlı dokular ile temasında ağır hasar oluşturan maddeler ile taşıma sırasında başka materyaller üzerine dökülünce fiziksel hasar oluşturan veya korozyona (paslanma veya aşınmaya) yol açan kimyasal bakımdan reaktif maddeler girer. Aşındırıcı sıvılar; kuvvetli asitler ve bazlardır. Örn: asitler: hidroklorik asit (tuz ruhu), sülfürik asit, bazlar: sodyum hidroksit (kostik), potasyum hidroksit,

Sınıf 9 - Diğer Tehlikeli Maddeler: Diğer 8 sınıf içerisinde yer almayan fakat olası tehlikeli maddelerden olan madde ve ürünler bu sınıf içinde değerlendirilir. Örn: asbest, malathion (pestisid), amyant

Sınıf 6.2 Enfeksiyöz /Biyolojik Maddelerin Paketlenmesi ve Taşınması

Enfeksiyöz maddelerin gönderenin elinden çıkıp alıcıya teslim edilene kadar geçen taşıma sürecinde olabilecek kırılma, sızma gibi durumlar nedeniyle gönderici, taşıyıcı, alıcı ve çevrenin enfeksiyöz maddeye maruziyet riski bulunmaktadır. Bu riski minimuma indirmek için bir takım kurallar ve düzenlemeler getirilmiş; güvenli taşıma ve uygun paketleme için taşınacak maddelerin tanımları ve sınıfları uluslararası standartlarla belirlenmiştir.

Uluslararası düzenlemelerin tümü; Birleşmiş Milletler (BM) Uzmanlar Komitesi’nin tehlikeli maddelerin taşınması konusundaki önerileri doğrultusunda yapılmaktadır. Enfeksiyöz maddelerin uluslararası güvenli taşınabilmeleri için Birleşmiş Milletler (BM) Uzmanlar Komitesi’nin önerileri doğrultusunda sınıflandırılmaları, paketlenmeleri, akabinde işaretleme ve etiketlemelerinin yapılması ve tüm bu yapılanların belgelenmesi zorunludur. Dünya Posta Birliği yanı sıra ICAO (Uluslararası Sivil Havacılık Organizasyonu) ve IATA (Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği) da BM önerilerini kendi düzenlemelerine yansıtmakta; Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) de tüm bu kuruluşlara danışmanlık sağlamaktadır. DSÖ, her yıl enfeksiyöz maddelerin taşınmasıyla ilgili güncel rehber yayınlamaktadır

Ülkemizde Sınıf 6.2 Enfeksiyöz madde gönderi kuralları 25 Eylül 2010 tarih 27710 sayılı resmi gazetede yayınlanan “Enfeksiyöz Madde ile Enfeksiyöz Tanı ve Klinik Örneği Taşıma Yönetmeliği” adı altında yasalaşmıştır. Bu kurallar gereğince her türlü virüs, bakteri, parazit, mantar, küf vb biyolojik maddeler  (bu maddelerden elde edilen nükleik asitler dahil) üçlü taşıma sistemi ile taşınması zorunlu hale getirilmiştir.

Üçlü Taşıma Sistemi

Taşınan enfeksiyöz maddenin sınıflaması ne olursa olsun paketlemenin üç bileşenden oluşması şarttır(Şekil 1): Sızdırmaz birincil kap, sızdırmaz ikincil kap ve en az bir yüzü 100 mm x 100 mm boyutlarında olan, kapasite, kütle ve kullanım amacı açısından yeterli dayanıklılıkta bir dış paket. Sıvı enfeksiyöz materyaller taşınırken birincil kap ile ikincil kap arasına sızma ihtimali halinde tüm sıvıyı emebilecek ve sıvının en dıştaki pakete ulaşmasını engelleyecek miktarda emici bir materyal konulmalıdır. Birinci kaplar hastadan alınan numunelerin konulduğu tüp vs. hava ve sıvı sızdırmaz tüplerdir. İkinci kapların konduğu vida kapaklı PE (Polyetilen) PP (Polyproblen) kaplardır. Üçüncü kaplar dik tutunuz, biyolojik madde, enfeksiyöz maddde vs IATA ve ADR gereğince bu setin güvenlik testlerinden geçtiğini şehirlerarası ve Uluslararası dolaşıma uygunluğunu olduğunu gösteren image sertifikası kodunun basılı olduğu plastik, mukavva vb oluklu kaplardır. Paketlemede kullanılacak malzemeler aşağıdaki özellikleri taşımak zorundadır.

Şekil 1: Üçlü taşıma sistemi

 

a) Birinci kap gönderici ve/veya paketlemeyi yapan tarafından kontrol edilmiş sızdırmaz, tercihen burgu kapaklı ve/veya contalı tipte olmak zorundadır.

b) İkinci kap dayanıklı, su geçirmez ve sızdırmaz özellikte olmak zorundadır.

c) Kategori A ve kategori B içeren maddelerin paketlenmesinde yetkili merkezlerce serbest düşme, -40ºC/55ºC’de 95 kPa veya 13,8lb/in2 delinme basınç testi gibi gerekli testleri yapılmış ve onaylı UN sertifikasyonuna sahip ikinci kaplar kullanılır.

ç) Üçüncü kap ya da dış kap; oluklu mukavva, oluklu plastik, köpük, kalın mukavva veya tahta gibi travma ve basınç etkilerine dayanıklı malzemeden yapılmış ve kabın alt yüzeyi dışındaki bir yüzeyinde, ilgili evrak ve dokümanların düşmesini, ıslanmasını, karışmasını ve kaybolmasını engelleyecek şekilde tasarlanmış ve paket ile birlikte taşınmasına yönelik hazırlanmış bir cep veya bölme olmak zorundadır.

d) İkinci kapta ve/veya üçüncü kapta paketleyen tarafından kapatılan ve ancak alıcı tarafından açıldığını veya açılacağını garanti altına alan bir güvenlik kilidi yer alır.

e) Dış kabın yüzeylerinden en az biri 100mm x100mm boyutlarında olmak zorundadır.

f) UN sertifikasyonuna sahip taşıma sistemindeki üçüncü kap ya da dış kap üzerinde yazılı olarak Birleşmiş Milletlerin sembolü, paketin tip kodu, sınıfı, paket üretim tarihi ve üretici kodu yer alır. Kategori A (UN 2814(insanları etkileyen enfeksiyöz maddeler) ve UN 2900 (hayvanları etkileyen enfeksiyöz maddeler)) içindeki maddeler, Paketleme Talimatı 620’ye (Şekil 2), Kategori B (UN 3373) içindeki maddeler ise Paketleme Talimatı 650’ye (Şekil 3) uygun şekilde paketlenmelidir (Tablo 

Şekil 2: Paket talimatı 620

 

Şekil 3: Paket talimatı 650

 

İşaretleme

Kategori A‘ya giren enfeksiyöz maddeler için;

a- Taşıma ismi ve UN numarası;

b- Gönderenin ve alıcının isim ve adresleri;

c- Dondurucu olarak ne kadar kuru buz kullanıldığı ve kuru buzun UN numarası;

d- Paket üreticisi tarafından, ne tür malzeme kullanıldığı, hangi sınıf malzeme taşınacağı, hangi yıl üretildiği (4G Class 6.2/02), hangi ülkede üretildiği ve firma isminin de kodlanarak belirtilmesi gereklidir.

Kategori B’ye giren enfeksiyöz maddeler için;

a- Her kenarı en az 50 mm, kenar genişliği 2 mm, içindeki harf ve numaraların en az 6 mm yüksekliğinde olduğu 45° lik açılı kare (elmas şeklinde) işareti ve bu işarete bitişik İngilizce olarak ‘’BIOLOGICAL SUBSTANCE, CATEGORY B’’yazısı;

b- Gönderenin ve alıcının isim ve adresleri;

c- Hava konşimentosunda gösterilmemişse sorumlu kişinin isim ve telefon numarası;

d- Dondurucu olarak ne kadar kuru buz kullanıldığı ve kuru buzun UN numarası belirtilmelidir.

Etiketleme:

Tehlike etiketleri (elmas şeklinde) ve elleçleme (handling) (dikdörtgen şeklinde) etiketleri olmak üzere iki çeşit etiketleme bulunmaktadır. Enfeksiyöz maddeyle beraber kuru buz gibi tehlikeli diğer maddelerin de taşınması halinde mutlaka bu maddelere ait tehlike etiketlerinin de konması zorunludur. Soğuk zincir gerekliliklerinde ikinci kap ve üçüncü kap arasında strafor kutu, buz aküleri ve kurubuz kullanılabilir. Kurubuz sınıf 9 tehlikeli maddeler içerisinde değerlendirildiği için UN kodu farklıdır.

Belgeleme:

Kategori A enfeksiyöz maddelerin (UN 2814 veya UN 2900) taşınmasında mutlaka ‘’Tehlikeli Maddeler için Gönderenin Beyanı’’ üç nüsha (biri gönderen, ikisi taşıyıcı için) olacak şekilde doldurulmalıdır. Buna ek olarak havayolu ile gönderilen her madde için hava konşimentosu doldurulmak zorundadır.

Bir sağlık riski oluşturmayan nötralize veya inaktive edilmiş patojenler; bir enfeksiyon riski ortaya çıkaracağı düşünülmeyen çevre örnekleri (su ve gıda); emici bir materyale kan damlası uygulanarak toplanan kuru kan veya gaitada gizli kan testleri; transfüzyon veya transplantasyon amacıyla toplanmış kan, kan ürünü, doku ve organlar Kategori A veya B’de değerlendirilmezler. Bu nedenle taşınmaları özellik arz etmez.

Tablo 1: Kategori A (UN 2814 ve UN 2900) içerisinde yer alan mikroorganizma isimleri